Pacjent, który rodzi się z rozszczepem podniebienia, należy do grupy ryzyka wystąpienia wady mowy. Należy objąć go jak najszybciej opieką logopedyczną i monitorować rozwój mowy, aby zapobiegać wystąpieniu opóźnienia rozwoju mowy i wspomagać kształtowanie się prawidłowej artykulacji.

Rozszczep jest wrodzoną nieprawidłową prze­strzenią lub szczeliną, występującą w wardze górnej, wyrostku zębodołowym i na podnie­bieniu. Rozszczepy wargi i podniebienia to najczęstsze wrodzone nieprawidłowości w okolicy szczęko­wo-twarzowej (około 1,07 na 1000 żywych urodzeń). Rozszczepy w jamie ustnej obejmują zwykle: war­gę, wyrostek zębodołowy, podniebienie twarde i miękkie. Częściej występują rozszczepy jednostronne niż obustronne. Jednostronny umiejscowiony jest częściej po stronie lewej.

Rozszczep może być niecałkowity, to znaczy nie na całej długości od wargi do podniebienia miękkiego. Może występo­wać wyłącznie rozszczep wargi, bez rozszczepu pod­niebienia. Izolowany rozszczep podniebienia nie musi sięgać do wyrostka zębodołowego. Rozszczep wargi może sięgać od małego wcięcia na brzegu czerwieni lub być szerokim ubytkiem, się­gającym do jamy nosowej i dzielącym jej dno. Innym rodzajem jest rozszczep podśluzówkowy, który określa się mianem „ukryty”, gdyż czasem przy pobieżnym badaniu można go nie zauważyć. W tym typie wady występuje brak ciągłości mięśni podniebienia miękkiego, jest jednak w całości zachowana błona śluzowa nosa i jamy ustnej, pokrywająca ubytek.

Rozszczep i diagnoza. Rozszczepy diagnozowane są najczęściej w pierwszych dniach życia dziecka, czasem w okresie prenatalnym – warto już wtedy przygotować się do karmienia noworodka z tą wadą kupując odpowiednio przystosowany smoczek. Rozszczepy podśluzówkowe odkrywane są u osób w różnym wieku, od noworodkowego poprzez poniemowlęcy, przedszkolny, a nawet szkolny. Większość z nich jest operacyjna. Na obecność rozszczepu podśluzówkowego wskazuje nosowanie otwarte – czasem jest to jedyny niepokojący objaw. Późno rozpoznane i zoperowane rozszczepy podśluzówkowe, które wpływają na powstanie nasilonego nosowania, utrudniają dziecku mówienie, powodując, że jest ono niezrozumiałe. Terapia logopedyczna powinna być podejmowana przed operacją zamknięcia rozszczepu oraz zintensyfikowana po zabiegu. Z reguły sama operacja, choć zmniejsza nasilenie nosowania, nie jest wystarczająca do opanowania zrozumiałej wymowy.

U dzieci z wadą rozszczepową diagnozuje się dodatkowe problemy zdrowotne, takie jak wady zgryzu, wady zębowe, niedosłuch (nawet u 50 %), zniekształcenie nosa utrudniające prawidłowe oddychanie. Czasem rozszczep współwystępuje z poważniejszymi jednostkami chorobowymi, ale nie jest to regułą. Rozszczep często powoduje zaburzenia ssania i połykania, oddychania, żucia, rozwoju układu kostnego i mięśniowego twarzoczaszki, niedosłuch, a także zaburzenia rozwoju emocjonalnego i społecznego (pojawiające się w konsekwencji wystąpienia wcześniejszych objawów). Każda z tych dysfunkcji utrudnia dziecku opanowanie prawidłowej artykulacji.

Mowa osób z rozszczepem podniebienia określana jest terminem palatolalia (łac. dyslalia palatina), syn. mowa podniebienna, mowa rozszczepowa, ze względu na jej cechy charakterystyczne, odróżniające ją od mowy osób bez tej wady wrodzonej. Najważniejszym objawem palatolalii jest nosowanie oraz towarzyszące mu inne wady artykulacji polegające na zniekształcaniu kilku, kilkunastu a nawet wszystkich głosek (dyslalia). Zaburzenia wymowy (artykulacji) występujące w rozszczepach są spowodowane brakiem zwarcia podniebienno-gardłowego (nieprawidłowego działania zwieracza podniebienno-gardłowego), np. na skutek zbyt krótkiego podniebienia miękkiego, obecności szpary rozszczepowej lub otworu resztkowego, zaniku mięśni, zniekształceń szczękowo-zgryzowych, przyzwyczajenia do wcześniejszych warunków anatomicznych w obrębie jamy ustno-nosowej.

Inne cechy palatolalii to obniżona zrozumiałość mowy (aż do mowy określanej jako niezrozumiała) i zaburzenia mimiki, spowodowane ruchami kompensacyjnymi mięśni twarzy.

Rodzajem nosowania charakterystycznym dla mowy rozszczepowej jest nosowanie otwarte, ale współwystępujące inne choroby, np. częste nieżyty górnych dróg oddechowych, powodują u wielu pacjentów pojawnienie się nosowania mieszanego.

Terapia logopedyczna osób z wadą rozszczepową powinna zatem obejmować w pierwszej kolejności naukę prawidłowego oddechu w zalezności od rodzaju aktywności. Następnie poprawienie fonacji oraz usprawnienie narządów mowy, w tym w szczególności pracę podniebienia miękkiego. Kolejnym zadaniem jest wywołanie lub korekcja poszczególnych głosek oraz włączenie ich do mowy spontanicznej, o ile jest to osoba mówiąca. Ważnym zadaniem jest też oduczenie współruchów mimicznych, jeśli pojawiają się u pacjenta podczas mówienia. W przypadku małych dzieci wsparcie logopedyczne może dotyczyć nauki prawidłowego karmienia oraz wspierania rozwoju mowy, gdyż jest często u nich obserwowany opóźniony rozwój mowy.

Profilaktyka mowy dziecka z rozszczepem podniebienia zakłada opiekę logopedyczną od urodzenia lub od momentu stwierdzenia tej wady. U dzieci u których interwencja logopedyczna zostanie podjęta odpowiednio wcześnie, a korekta artykulacji zaczęta została około trzecich urodzin, wymowa w momencie pójścia do szkoły może być prawidłowa lub prawie prawidłowa, a na pewno zrozumiała. Warunkiem są systematyczne ćwiczenia z logopedą i w domu. Niestety tylko niecałe 1% dzieci z rozszczepem podniebienia opanowuje poprawną mowę bez logoterapia.

Specyfikę pracy z pacjentami z rozszczepem w praktyce zaczęłam poznawać w 2009 roku, gdy rozpoczęłam badania kliniczne tej grupy pacjentów. Dzięki zdobytej wiedzy rozpoczęłam prowadzenie diagnozy i terapii pacjentów z mową rozszczepową w ramach Programu ortodontycznej opieki nad pacjentami z wadami wrodzonymi twarzoczaszki w Poradni Ortodontycznej UCS przy Gdańskim Uniwersytecie Medycznym oraz w ramach praktyki prywatnej. Jestem autorem kilku artykułów dotyczących terapii logopedycznej tylko tej wady. 

Obszerne studium przypadku pacjenta, którego prowadziłam,
znajduje się pod poniższym odnośnikiem. 

https://czasopisma.uni.lodz.pl/logopedica/issue/view/458